ملڪ جو آبپاشي نظام جنهن تي زمينون بهتر لاڀ ڏئي سگهن اهو برطانوي دور جو ٺهيل آهي جنهن ۾ 10کان 12 لک ايڪڙ زمين کي آباد جرڻ جي گنجائش رکيل آهي .ان نظام کي هڪ صدي کان وڌ عرصو گذرڻ وارو آهي ان کي بهتر بڻائڻ لاءِ ڪي به اپاءُ نه ورتا ويا آهن. پاڻي جي وڌندڙ کوٽ ملڪ جي زرعي شعبي کي ڪاپاري ڌڪ هنيو آهي رياست پاڻي جي کوٽ کي پورو ڪرڻ بجاءِ پنهنجن سياسي مفاد لاءِ شطرنج کيڏي رهي آهي ،مختلف قسم جي ڊئمن کي بنياد بڻائي زمينن کي برباد ڪيو پيو وڃي، جنهن جي نتيجي طور زمين ٺوٺ ٿيندي پئي وڃي . برطانوي دور جا ٺهيل ڪئنال هاڻي ان حالت ۾ ناهن رهيا جو موجودهه وقت ۾ وڌندڙ زرعي پوکي جي لاءِ پاڻي جو پورائو ڪري سگهن اڄ جي وسيع دور ۾ پراڻن ڪئنالن ۾ پاڻي کڻڻ جي گنجائش باقي وڃي رهي آهي .
ملڪ جي سمورن دريائن ۾ 183 ملين ايڪڙ فٽ پاڻي اچي ٿو جهنن مان 60 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي فصلن تائين پهچي ٿو.
۽ 123 ملين فوٽ پاڻي ضايع ٿي وڃي ٿو .ان پاڻي جي ذريعي اضافي 4 ڪروڙ ايڪڙ فوٽ زمين آباد ڪري سگهجي ٿي .جڏهن ته وقت 46 ملين ايڪڙ پاڻي جي وڌيڪ ضرورت آهي سال 2000ع جي سرڪاري زرعي رپورٽ مطابق هڪ ڪروڙ 22لک ايڪڙ زمين تي پاڻي پهچي ٿو جنهن مان 86 لک ايڪڙ زمين واهن ۽ ڪئنالن ذريعي ۽ 36 لک ايڪڙ ٽيوب ويلن ذريعي آباد ٿين واهن جي ڀيٽ ۾ ٽيوب ويل جي پوکي تي ٽيڻو خرچ اچي ٿو .
ڀاڻ دوائن ،ٽريڪٽر ،۽ ٻج جي ڳرن خرچن ۽ منهانگائي جي سبب في ايڪڙ پيداوار متاثر ٿي آهي .جنهن لاءِ ماهرن مطابق عالمي معيار موجب ٽيون حصو وڃي رهي ٿي .مٿال طور ڪڻڪ 23 مڻ ،چانور 20.45 مڻ ،ڪپهه 6.31 مڻ ،مڪئي 18.11 مڻ ، چڻا 18.11 مڻ ،چڻا 5.18 مڻ ،ڪمند 459 مڻ في ايڪڙ پيداوار ٿيندي آهي ان جو مطلب اهو ٿيو .ان منجهان زمينن جي زرعي حالت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو .هن ڪهڙي صورتحال هيٺ هاري زمين ۾ ڪم ڪندو هوندو ۽ لاهياري مزدور جي صورتحال ڪهڙي هوندي ان جو اندازو ان سموري منظر نامي کي سمجهڻ کا پوءِ لڳائي سگهجي ٿو .
زرعي سڌارن جي تاريخ
پاڪستان جي ٺهڻ کان پوءِ زمين ۽ هارين جي مسئلن تي بحث مباحثا ٿيندا رهيا خود مسلم ليگ جي 1946ع واري آئين ۾ پڻ زرعي سڌارن واري نقطي کي پڻ شامل ڪيو ويو.زرعي سڌارن جي پهرين ڪوشش 1959 ع ايوب خان جي دور ۾ ڪئي وئي ان جو مقصد نجي ملڪيت تي 5 سو ، باراني (برسات تي ٿيندڙ فصل )هڪ هزار ايڪڙ غير باراني (ڇڙيو يا ٽيوب ويل جي پاڻي تي ٿيندڙ فصل ) جي حدن مطابق نافظ ڪرڻو هيو .
ڇا ڪاڻ جو ملڪيت تي بالائي حد خاندان جي بجاءِ فردن جي بنياد تي لاڳو ٿيل هئي .ان لاءِ گهڻا تڻ زميندارن پنهنجي اضافي زمين کي کي اصلي يا جعلي فردن جي نالي تي منتقل ڪري ان مقرر ٿيل حدن کان بچڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا .هڪ ڳالهه ته 1959 ع جي زرعي سڌارن ۾ ڪيتريون ئي اهڙيون شِقون شامل هيون جنهن فائدي سان زميندار مقرر حد کان وڌيڪ زمين رکي پئي سگهيا .مطلب ته هڪ شق جو مثال ته ”ڪو به زميندار باغن لاءِ الڳ زمين رکي سگهي ٿو “1947ع کان وٺي 1977ع تائين 8 ڀيرا رعي سڌارن جون ڳالهيون ڪيون ويون آهن وڏا دبحث مباحثا سرڪاري سطح تي ڪرايا ويا .1972ع ۾ پي پي پي سرڪار پاران زرعي سڌارن لاءِ جوڙيل قانون سازي جنهن کي ذوالفقار علي ڀٽي مارشلا ريگيوليشن نمبر15 تحت نافظ ڪيو .مگر وقت جي سڄڻن طوڙي مخالفن نافظ ڪرڻ لاءِ ڪي اپاءُ نه ورتا
مطلب ته گهڻا تڻا زميندار اضافي زمين کي ظاهر ڪرڻ کان بغير مقرر حد کان بچڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا .جن زميدارن جون زمينون ظاهر ٿي به ويون اهي تمام وڏا زميندار هئا اهي ان شق کان ڪين بچي سگهيا مگر پوءِ حڪومت انهي جو صرف 35 سيڪڙو حاصل ڪري سگهي .57 سيڪڙو غير آبا جي طور تي شامل ڪئي وئي .مگر پوءِ به 1959 ع جا زرعي سڌارا پاڪستان جي با اثر طبقي کي ڪچلڻ ۾ ناڪام ويا 1959 ع جي زرعي سڌاران ۽ 1972 ع مقرر حد خاندان بجاءِ فردن جي حوالي سان ڪئي وئي هئي. جڏهن ته 1972 ع جي سڌارن جي مقرر حد تمام گهٽ هئي .1972 جا سڌارابه 1959 ع وانگي ناڪام ٿي ويا.ججيڪي زمينون هارين جي نالي ڪيون ويون انهن جا صرف خاتا نالي ماتر بدلايا ويا باقي اهي زمينون اانهن جاگيردارن جون هيون جن کي ضيائي آمريت ۾ واپس وٺڻ ۾ ڪاب دير نه لڳي
جيئن جنرل ضيا جو دور شروع ٿيو ته هن پنهجي آمراڻي پاليسين سان 1980 ع ڌاري وفاقي شرعي ڪورٽ جو بنياد وڌو جنهن زرعي سڌارن تي فيصلو ٻڌائيندي چيو ته زرعي سڌارا غير آئيني ۽ غير شرعي آهن .1989ع ۾ عدالت سڳوري ان فيصلي جي توسيع ڪئي جهن ۾ چيو ويو ته ”هيءُ رياستي قوت جي ذريعي نجي زمين ڦرڻ اسلامي قانون جي خلاف آهي “ جنهن کان پوءِ ملڪ جي سياسي تاريخ ۾ زرعي سڌارن جي ڪوششن جو باب ئي بند ٿي ويو ملڪ جي جاگيردارن ۽ سرمائيدارن جي رحم و ڪرم تي هليو ويو .
پاڪستان جي سماج ۾ هارين جون حالتون
زرعي سڌارن جو بر وقت نه ٿيڻ جي ڪري ملڪ جي اندر هاري جي صورتحال تمام گهڻي خراب آهي وڌندڙ منهانگائي هاري جي چيلهه چٻي ڪري ڇڏي آهي ان لاءِ هاري جي حالت جو جائزو به پڻ زرعي سڌاران ضرورت کي سمجهڻ لاءِ هڪ اهم وک ثابت ٿيندي
18ڪروِڙ آبادي ۾ هارين جو تعداد 8 ڪروڙن جي لڳ ڀڳ ٻڌايو وڃي ٿو .ايشائي ترقياتي بئنڪ جي رپورٽ موجب هارين غربت جي زندگي گذارڻ وارن جو تعداد 95 سيڪڙو .انهن هارين جي اڪثريت آبادي ڇپرن ۽ ڪکاون گهرن ۾ رهي ٿي .انهن علائقن ۾ اڃان تائين پاڻي ،بجلي ۽ روڊ رستن جون سهوليتون نه ملي سگهيون آهن .سموري آبادي جي ڀيٽ ۾ 80 سيڪڙو آبادي ٻار تعليم کان محروم آهن.علاج نالي ڪاب باقاعدا سهوليت موجود نه آهي 55 سيڪڙو ڳوٺ بجلي کاڻ محروم آهن سندن شهرڻ ڏي اچ وڃ جا ذريعا روايتي آهن .معمولي ڳالهين جهڙوڪ زمينن جي ڀيل ،مال متاح جو جو ٻني تي اتفاق سان اچڻ ،زمين جي ڏيتي ليتي ،قديم پراڻين ريتن ۽ رسمن مثال طور تي ڏي وٺ جا رشتا ،ڪارو ڪاري کي ذات ۽ برادري جي فرق کي بنياد بڻائي جهيڙا ڪندا رهن ٿا، جنهن جي نتيجي طور جاني زندگين جو نقصان پڻ ٿئي ٿو .
هارين جا معاشي ۽ سماجي مسئلا هڪ ٻئي کان الڳ نه آهن بيرروگاري جي ڪري اتان جو نوجوان نسل سماجي براين ۾ مبتلا ٿئي ٿو ان سبب جي ڪري اگر اندازو لڳايو وڃي ته هڪ ڪروڙ جي لڳ ڀڳ هاري خاندان روزگار کي بنياد بڻائي شهرن طرف آيا آهن .جتي وسيلن جي گهٽتائي سبب در بدري جو شڪار آهن وڏن شهرن جي ويجهو ٺهندڙ ڪچيون آباديون جن ۾ اڪثريت انهن هارين جي ملي ٿي .ٻهراڙين ۾ غربت جو سبب زمينن تي ڳاٽي ڀڳا خرچ اچڻ ڪري هارين کي انهن زميندارن ۽ جاگيردارن کان قرض کڻڻا پون ٿا .اڳ تي هلي فصل جي ڪٽائي کان پوءِ سندن لاءِ ڪجهه به نه بچي ٿو نتيجي طور تي وري قرض کڻڻو پوي ٿو .جيڪو مرض بڻجي هارين مٿان غربت جا دروازا کولي ڇڏي ٿو .
ڇا ٿيڻ گهرجي ؟ ۽ اهو ڪيئن ٿيڻ گهرجي ؟ پاڪستان هڪ بهترين زرعي ملڪ آهي ،هتي اگر زرعي سڌارا بهتر طريقي سان ڪيا وڃن ته سون ڏهاڙن جي اندر ملڪ جي معيشت کي بهتر بڻائي سگهجي ٿو .پاڪستان هن وقت چانور ،ڪمند ،ڪپهه ، انب ،کجي ۽ ٻين فصلن جي حساب سان مارڪيٽ ۾ اهم حيثيت رکي ٿو .اگر حڪومت حقيقت ۾ بهترين زرعي سڌارا آڻن گهري ٿي سڀ کان پهريان ننڍن هارين جي زندگين کي سنوارڻو پوندو وڏن جاگيردارن کي ٽيڪس لاءِ پابند بڻائڻ جي ضرورت آهي پنجاب 70 سيڪڙو زرعي صوبو آهي بدقسمتي جي ڳالهه آهي ته 86 سيڪڙو اهڙا آباد گار آهن جيڪي12 ايڪڙن کان گهٽ ايراضي جا ملڪ آهن .14 سيڪڙو اهڙا زميندار آهن جيڪي سمورن آبادگارن جو استحصال ڪري رهيا آهن .ان سموري صورتحال کي نظر ۾ رکندي سرڪار کي هيٺ ڏنل اصولن مطابق زرعي سڌارا ڪرڻا پوندا اسان سمورن کي پاڪستان انسٽي ٽيوٽ ليبر ايجو ڪيشن اينڊ ريسرچ ((PILERپاران شروع ڪيل زرعي سڌارن واري هلچل جو حصو ٿيڻ گهرجي ان سان گڏوگڏ نامياري قانوندان عابد حسين منٽو پاران زرعي سڌارن جي لاءِ سپريم ڪورٽ ۾ داخل ڪيل درخواست ۾ ڌر ٿي هارين جي حقن لاءِ هلندڙ قافلي ۾ شامل ٿي جدوجهد جو آغاز ڪريون .
تجويزون .
زمين جا ملڪاڻا حق هاري کي ڏئي مفت ورڇ ڪئي وڃي .
هارين تي مڙهيل سمورا جبري قرض معاف ڪيا وڃن .
زرعي شعبي جي اندر ايندڙ تبديلين جي روشني ۾ ماهرن جون ٽيمون هارين جي مشاورت سان جوڙيون وڃن.
وياج يا فراڊ سان هڙپ ڪيل سموريون ملڪيتون آزاد ڪري اصلوڪن مالڪن حوالي ڪيون وڃن .
ليز تي ٿيندڙ پوکي جا حق هارين حوالي ٿيڻ گهرجن
عالمي تبديلين کي سامهون رکندي هارين کي جديد اوزارن ۽ مشينن کي سمجهڻ لاءِ مهارت ڏيڻ گهرجي.
نوان ٻج ۽ دوائون جي مهيا ڪري ڏيڻ رياست جي اهم فرض ۾ شامل هجڻ گهرجي .
سمورن هارين کي سندن علاج معالج لاءِ ،تعليم ،پاڻي ،بجلي رستن سميت سموريون سهوليتون مهيا ڪري ڏنيون وڃن
پٺ تي پيل علائقن ۾ زرعي فارمز ۽ مواصلات جي نظام کي بهتر بڻائڻ لاءِ جلد اپاءُ وٺڻ گهرجن .
هارين جي اولاد توڙي خود هارين کي به تعليمي ميدان ۾ مالي سهڪار ذريعي تعليم يافته بڻايو وڃي .
جهالت ۽ ڪڌين رسمن کي ختم ڪرڻ لاءِ هارين جو ن سماجي تنطيمون جوڙيون وڃن.
سجاد ظهير
No comments:
Post a Comment