سياست مان ڏوهن جو خاتمو ۽ سياسي پارٽين جو ڪردار

سياست مان ڏوهن جو خاتمو ۽ سياسي پارٽين جو ڪردار لطيف جمال فارسيءَ جي عظيم صوفي شاعر سرمد شهيد جي زندگيءَ ۽ اُن دور جي حالتن جو تجزيو ڪندي، برِصغير جي مشهور عالم مولانا آزاد لکيو هو ته: ”هن وقت تائين سياست جي تلوار مذهب جي مياڻ ۾ رهندي آئي آهي.“ مولانا آزاد برِصغير جي سياسي صورتحال جي پسمنظر ۽ تاريخ جي تلخ حقيقتن جي روشنيءَ ۾ شايد اِهو چيو هُجي. پر ورهاڱي کان پوءِ سياست جي تلوار مذهب جي مياڻ مان نڪري انساني ڪنڌن کي ڪيئن ڪيرايو؟ ڪيئن اُن تلوار جي ڌار تي سياست انساني تاريخ جو وڏو ڪوس گهر ثابت ٿي پئي؟ اُن جا وڏا مثال ورهاڱي سان ئي شروع ٿي ويا هُئا. اڄ به اُن انبالا اسٽيشن تي ڪاتين سان ڪُٺل انساني رت جا داغ مِٽجي ناهن سگهيا. اڄ به اُن اسٽيشن جي آسپاس ۽ اُن دور جي انسانن جون دليون، پنهنجي معصوم ٻارڙن جي ريهن سان چِيرجنديون رهن ٿيون. مذهب جي مياڻ مان نڪتل تلوار وري ڪڏهن به واپس مياڻ ۾ ماپي نه سگهي. سياست جي اها تلوار مياڻ مان نڪري جڏهن ويڙهاڪ تنظيمن جي هٿن ۾ پُهتي ته اُن جي شڪل ئي تبديل ٿي وئي ۽ هڪ منظم واپار ۾ تبديل ٿي وئي. ۽ ويڙهاڪ گروپن، روبل ۽ ڊالر ايترو ڪمايو جو اُنهن جي ڪمائيءَ مان اُنهن جون ست پيڙهيون به سُکيون ٿي ويون پر اُن جا نتيجا اڄ به هن مُلڪ جي مٿي جو سُور بڻيل آهن. گُذريل ٽن ڏهاڪن کان سياست جي اها تلوار پنهنجون شڪليون ۽ چهرا تبديل ڪندي رهي آهي. هاڻ ته سياست ڏوهن جي محفوظ پناهگاهه بڻجي وئي آهي. هاڻ ته حالتون ان حد تائين پهتل آهن جو پوليس آفيسر به اهو اعتراف ڪندا رهيا آهن ته اهو سمجهڻ اُنهن لاءِ ڏُکيو آهي ته، سياست جون حدون ڪٿي ختم ٿين ٿيون ۽ ڏوهن جي حد ڪٿان شروع ٿئي ٿي؟ سياست ۾ گهڙي آيل ڏوهن جي ابتدا ته مختلف ويڙهاڪ گروپن کان ٿي پر اُن جي نيٽ ورڪ ۽ ڦهلاءَ جي طريقهءِ ڪار کي، سياسي پارٽين پنهنجي تنظيمي ڍانچي جو حصو بڻائي ڇڏيو. سياسي تلوار کي ويڙهاڪ گروپ ته استعمال ڪندا ئي رهيا پر هاڻي اُن تلوار جو استعمال اُهي سياسي ڌريون به ڪنديون رهن ٿيون، جيڪي ڪنهن به طرح نٿيون چاهين ته اُنهن جي سياسي طاقت جي ڪمزوريءَ مان ڪا ٻي پارٽي فائدو وٺي سگهي. اُهو ئي سبب آهي جو ڪيتري عرصي کان اڪثر سياسي پارٽين جي اندر به هٿياربند ونگز موجود آهن، جيڪي ننڍن ننڍن چندن کان وٺي آهستي آهستي لينڊ مافيا جي ڪاروبار ۾ به ڪاهي پيون آهن، جن تي سندن پارٽين جو به هاڻ وس ناهي رهيو، ڇاڪاڻ ته اهڙي ڪاروبار ۾ سياسي قيادتن جي هيٺئين ورڪر ڪلاس کان مرڪزي قيادتن تائين سڀ اُن رنگ ۽ مزاج ۾ تبديل ٿي چُڪيون آهن. اڪثر اُهو سياسي نسل اهو سوچيندو ئي رهي ٿو ته ڇا هن مُلڪ جي سياست کي ڏوهن جي دُنيا کان ڌار ڪري سگهجي ٿو؟ پر نظرياتي بحثن جي گود ۾ پلجي وڏو ٿي ويل اُن نسل کي اڄ به اهو سوال ستائيندو رهي ٿو ته سياست جي گنگا ڏوهن جي دنيا ۾ ميري ٿي ويندي؟! اُنهن ڪڏهن اهو سوچيو به نه هو ته سندن سياسي رومانس کي ڏوهن جي دُکندڙ دنيا ساڙي رک ڪري ڇڏيندي.؟ دنيا ۾ سياسي غلطين جا ازالا ٿيندا آهن ۽ غير يقيني سياسي حالتن جي دور ۾ اُنهن موقعن مان فائدو ورتو ويندو آهي، جيڪي موقعا پارٽين ۽ تنظيمن کي سماج سان جوڙي هلائڻ ۾ مددگار ثابت ٿي سگهن. پر اسان اڄ به پنهنجي سياسي صفن کي سڌو رکڻ بجاءِ ڪو ليڪو پائي بيهڻ لاءِ تيار ناهيون ۽ نه سماجي سياسي حالتن کي سمجهندي بهتر تنظيم ڪاري ڪرڻ لاءِ سنجيده آهيون. اڄ به جنونيت تي ڇتي تنقيد ڪندڙ پارٽيون پنهنجي صفن ۾ جهاتي پائي ڏسنديون ته اُنهن ۾ اهڙا ڪيترائي ڏوهي نظر ايندا، جيڪي نظرين ۽ آدرشن جي آڙ ۾ انفرادي مُعاشي مُفادن جي حاصلات لاءِ سياسي پارٽين جي پناهه هيٺ ويٺل نظر ايندا. هڪڙو اهڙو به دور هو جو چندا سياسي پارٽين کي هلائڻ لاءِ ڪيا ويندا هُئا ۽ سياسي پارٽيون ان حد تائين پنهنجي آدرشن ۽ نظرين سان وفادار رهنديون هُيون، جو اُنهن چندن جو به حساب ڪتاب رکنديون هُيون. هاڻ ته اڪثر سياسي پارٽين جي ننڍي کان ننڍي ورڪر جو گهر به اُنهن چندن تي هلي رهيو آهي. اڄ مُلڪي ۽ غير مُلڪي ناڻي جي گناهن جي وهندڙ گنگا جي ميري پاڻيءَ ۾ شفاف تعارف وارا سياسي اڳواڻ به پنهنجي دامن کي داغن کان بچائي ناهن سگهيا. پاڻي پنهنجو رستو پاڻ ٺاهيندو آهي. اهڙيءَ طرح جڏهن پئسو پاڻيءَ وانگر وهڻ لڳي ته چڱن ڀلن جا پير به کسڪي وڃن ٿا. جڏهن نظرياتي سياسي رستا ئي بچيل نه هُجن ته جدوجهد فقط پينافليڪس جي بينر کانسواءِ ٻيو ڇا آهي؟ هاڻ سياست فقط اشتهار، بينر ۽ وال پوسٽر جي دڪان ۾ بند ٿي وئي آهي. اقتدار ۾ رهندڙ پارٽين جي ورڪرن جا مزاج آجياڻن، پارٽين ۽ وڏن پينافليڪس جي سيڙپ کان پوءِ ٺيڪن، نوڪرين ۽ جائيدادن جي حاصلات جي ڪاروبار تائين محدود آهن، جڏهن ته اقتدار کان پري رهندڙ پارٽين جا ورڪر، ورسي تقريبن، جلسن ۽ ڌرڻن ڪرائڻ جي آڙ ۾ منظم رٿابنديءَ سان لينڊ مافيا جو حصو بڻجي پيا آهن. جيڪڏهن گهرائيءَ سان غور ڪجي ته اسان بنيادي سياسي فلسفي جي واٽ وڃائي، اُن پاسي وڃي رهيا آهيون، جتي صبح ٿيڻ جي ڪا به اُميد نظر نٿي اچي. گُذريل ٽن ڏهاڪن کان اسان بنياد پرست ونگز کي ڏسندا رهياسين ۽ اهو سوچيندا رهياسين ته ڪنهن به طرح سنڌ کي هڪ لبرل ۽ مڊل ڪلاس سياسي جماعت جي ضرورت آهي، جيڪا ڪنهن به طرح سنڌ جي مجموعي سياسي مُفادن تي ڪا سوديبازي نه ڪري سگهي، سنڌ جي سياسي مُفادن جي ايجنڊا کي اوليت جي بنيادن تي رکي. هن وقت جڏهن سنڌ جي سياسي مُفادن جي جدوجهد جو سوال آهي ته هر پارٽي اهو ڏيکاءُ ته ڏيندي رهي آهي ته سنڌ سان اُنهن جي غير مشروط محبت آهي، پر ڇا اها حقيقت ناهي ته اسان به اُنهن بنياد پرست قوتن وانگر سنڌ جي سياسي نعرن جي آڙ ۾ اهڙي ئي ڪاربان ڪاپي ڪلچر کي اُڀاريو آهي، جيڪو ڪلچر بنيادپرست جماعتن سان ملندڙ جُلندڙ آهي، پر سوال اهو آهي ته سنڌ جون سياسي حالتون هن وقت ڪهڙي پاسي وڃي رهيون آهن؟ ڇا سنڌ جي سياسي پارٽين جي صفن ۾ به ساڳيون روايتون جيئن جو تيئن برقرار ناهن؟ جن جي زبان تي هر وقت سنڌ سان ٿيندڙ ناانصافين جو ذڪر هوندو آهي، جيڪي سنڌي ماڻهن سان ٿيندڙ ناانصافين تي سراپا احتجاج رهن ٿيون پر ڇا اُهي سنڌ کي مُڪمل سياسي تنظيم ڏئي سگهڻ ۾ ڪامياب ٿي سگهيون آهن؟ ڇا پيپلز پارٽي جو نعم البدل نه ئي سهي پر ڪا اهڙي پارٽي آهي، جيڪا پنهنجي پوري ڪمٽمينٽ سان پنهنجي صفن مان اهڙن سياسي ورڪرن جو صفايو ڪري سگهي، جيڪي فقط پنهنجي ذاتي مفادن خاطر سياسي پليٽ فارم استعمال ڪن ٿا، جيڪي منظم طور تي ڏوهن جي دُنيا کي سياسي پارٽين جي سهاري تي آباد رکندا اچن پيا. ان ڳالهه تي سنجيدگيءَ سان سوچڻ جي ضرورت آهي ته ڪا به سياسي پارٽي ڪنهن به طور تي ايستائين سنڌ دوست نٿي بڻجي سگهي، جيستائين اُها پنهنجي صفن مان اهڙن مفاد پرست ٽولن کي ڪڍي، مُڪمل طور ڪميٽيڊ ۽ نظرياتي سياسي ورڪرن جو تعداد نٿي وڌائي. جيڪڏهن سنڌ جي سياسي تنظيمن جي بنيادي سياسي ورڪرن تي نظر وجهبي ته اها ڳالهه آسانيءَ سان سمجهه ۾ اچي ويندي ته اڪثر هر پارٽيءَ جو ورڪر خود هڪ سياسي پارٽي نظر ايندو، جيڪو ڪنهن به طرح سياسي ۽ تنظيمي ضابطن ۽ اصولن جو پابند ناهي. اهڙن ڇڙواڳ سياسي ورڪرن جي سهاري تي سنڌ ۾ سياسي جدوجهد جو تصور ائين آهي ڄڻ انڌن کي آئينو ڏيکارڻ. گُذريل هڪ ڏهاڪي کان سنڌ جون حالتون تيزيءَ سان تبديل ٿيون آهن، جن ۾ وڏو عمل دخل سياسي پارٽين جي ڪمزور سياسي اسٽرڪچر جو آهي. جيئن جيئن مواصلاتي نظام ترقي ڪئي آهي، تيئن تيئن سنڌ جي سياسي تنظيمن کي، اهڙي مواصلاتي نظام مان فائدو وٺندي، پنهنجي سياسي ورڪرن جي سياسي تربيت ڪرڻ گهرجي ها ۽ اُن تربيت جا اولڙا اُنهن جي نظرياتي فڪر، فهم ۽ ادراڪ مان اچڻ گُهرجن ها. پر افسوس جو اڪثر سياسي پارٽيون ڏوهارين جي نرسري بڻجڻ کان پاڻ کي بچائي ناهن سگهيون. اهڙين حالتن ۾ ويجهي مستقبل ۾ سنڌ ۾ ڪنهن وڏي سياسي ڀونچال اچڻ جي اُميد ناهي رهي. جيڪڏهن سنڌ جي 80ع واري ڏهاڪي تي نظر وجهبي ته اهو ورڪر هن وقت صحافت، اين جي اوز ۽ ٻين ڪاروباري ڪمن ۾ مصروف ٿي ويو. جيڪا نئين نرسري پئدا ٿيڻ گهرجي ها، سنڌ ۾ اُن جو وڏو خال آهي. اڄ ان سچائيءَ کان انڪار نٿو ڪري سگهجي ته سنڌ جي سياست گليمر جي دنيا ۾ اچي گُم ٿي وئي آهي. سياست ۽ ڏوهه جي وچ ۾ فرق رکي سگهڻ سان ڪيترا ئي معاملا سُلجهائي سگهجن ٿا. سنڌ دوستي ۽ سنڌ جي خوشحاليءَ جو خواب ڏسندڙ پارٽيون ڪنهن ڏوهاريءَ جي پناهگاهه نه هُجڻ گهرجن. سياست جو لينڊ مافيا سان اتحاد ايترو پراڻو ناهي جو اُن کان ڌار ٿيڻ سان سياسي پارٽيون ڪمزور ٿي وڃن. ڪراچيءَ کان ڪشمور تائين سنڌ جي تصوير ڪجهه اهڙي ئي نظر اچي ٿي. پوءِ اهو ڀُنگ خاطر اغوا جو معاملو هُجي، يا رستي ۾ سرِ عام ڦرون ٿينديون هُجن يا قبائلي تڪرارن جا معاملا هُجن يا سنڌ جي شهرن ۾ ٽارگيٽيڊ ڪلنگز هُجن، سڀني جا پيرا سياسي پارٽين جي پاسي ئي اچي کُٽن ٿا. اهڙي حالت ۾ سنڌ جي بنيادي سياسي اشوز تي جدوجهد ڪري ڪي نتيجا حاصل ڪري سگهجن، اهو ممڪن ناهي. سنڌ کي هاڻ سببن تي بحث نه ڪرڻ گهرجي. ڪيترن ڏهاڪن کان سنڌ سببن تي بحث ڪندي رهي آهي، هاڻ نتيجن تي بحث ڪرڻ گهرجي. هر پارٽي جيڪڏهن سال جي ٻارنهن مهينن ۾ سنڌ اندر مختلف اشوز تي انفرادي جدوجهد ڪرڻ لاءِ سنجيده ڪوششون وٺي، تڏهن به تاريخي نتيجن حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب بڻجي سگهي ٿي.